CÜMLE TÜRLERİ
Anlamına göre Yüklemin türüne göre Yüklemin yerine göre Yapısına göre
1. Olumlu cümle 1. Eylem (fiil) cümlesi 1. Kurallı ( düz ) cümle 1.Basit cümle
2. Olumsuz “ 2. Ad (isim) “ 2. Devrik cümle 2. Birleşik “
3. Soru cümlesi 3. Sıralı ve Bağlı c.
4. Ünlem cümlesi – Eksiltili cümle
5. Emir(buyruk) cümlesi – Ara söz ve ara cümle
6. İstek-dilek cümlesi
7. Gereklilik cümlesi
1. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER:
A) Olumlu Cümle:
Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumlu cümledir. Dilimizdeki isim ve fiil soylu sözcüklerin hepsi olumludur. Bunlar ancak bazı eklerle(-ma, -me) ya da sözcüklerle(değil) olumsuz biçime sokulur.
ÖRNEKLER:
* O geçen günler çok güzeldi . (olumlu isim cümle)
* Hep seni o yıkık duvar dibinde bekledi. (olumlu fiil cümlesi)
* Kalbimi çalan sarışın güzel buydu. (olumlu isim cümlesi)
B) Olumsuz Cümle:
Yüklemin bildirdiği işin veya eylemin henüz gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuz cümlelerdir. Olumlu bir fiil kök vya gövdesine "-ma, -me" olumsuzluk eki, olumlu isim cümlesi ise kök veya gövdesine "yok, değil, -sız" ek ve sözcüklerini alarak olumsuz yapılır.
ÖRNEKLER:
* Dün gece eve gelen kişi bendim. (olumlu isim cümlesi)
* Dünkü yazılıdan zayıf alan ben değildim (olumsuz isim cümlesi)
* Evi almak isteyen birkaç kişi vardı .(olumlu isim cümlesi)
* Pazarda nedense kimse yoktu. (olumsuz isim cümlesi)
* O, sınıfın en yaramazıydı. (olumlu isim cümlesi)
* Sen, bu konularda çok beceriksizsin. (olumsuz isim cümlesi)
* Geçen yıl da tatile gelmişti. (olumlu fiil cümlesi)
* İstediği elbiseyi bu mağazada bulamamış. (olumsuz fiil cümlesi)
Not 1: Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük yoksa cümle biçimce olumludur. Bir cümlenin yükleminde olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük varsa cümle biçimce olumsuzdur.
ÖRNEKLER:
* Herkes bu akşam bizde toplanacaktı. (Biçimce ve anlamca olumlu)
* Yarın pikniğe gidemeyeceğiz. (Biçimce ve anlamca olumsuz)
Not 2: Biçimde olumlu yapıda olan her cümle, anlamca olumlu olmayabilir.
ÖRNEKLER:
* Haydi, bu yazılıdan iyi not al alabilirsen (alamazsın) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
* Gel de bu yemeği ye. (yiyemezsin) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
* Ne gelenim var ne de gidenim (yok) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Not 3: Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük tekse, o cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur. Bir cümlede olumsuzluk bildiren ek ya da sözcük iki tane ise o cümle biçimce olumsuz, anlamca olumludur. Yani aynı cümledeki iki olumsuzluk olumluluğu ifade eder.
ÖRNEKLER:
* Hala yazılıdan iyi not almış değil (alamamış) (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
* Küçük çocukları suçsuz yere dövmeyin. (Biçimce ve anlamca olumsuz cümle)
* Bu adamı tanımıyor değilim. (tanıyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu cümle)
C) Soru Cümlesi :
Merak edilen, öğrenilmesi istenen bir duygu, bir düşünceyi veya bir bilgiyi soru yoluyla açıklayan cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanı.
ÖRNEKLER:
* Sizin yaylalara da çok kar yağdı mı? (soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
* Buraya nasıl geldiniz? (soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
* Sana bu paketi kim verdi? (soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış)
* Hangi evi daha çok sevdin? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
NOT: Soru cümleleri gerçek soru cümlesi ve sözde soru cümlesi olmak üzere iki gurupta incelenebilir. Gerçek soru cümleleri mutlaka cevap gerektirirken sözde soru cümleleri gerektirmez. Çünkü sözde soru cümlelerinde amaç soru sormak değil cevabı sorunun içinde olan bir bilgiyi karşı tarafa pekiştirerek vermektir.
ÖRNEKLER:
* Bunu yanıma alabilir miyim? (Gerçek soru cümlesi )
* Ali arabasını ne zaman akmış? (Gerçek soru cümlesi)
* Bu olayın gerçek suçlusu kimmiş? (Gerçek soru cümlesi)
* Düğününe hiç gelmez olur muyum? (sözde soru cümlesi)
* Tabaktakilerin hepsini bebn mi yemişim? (sözde soru cümlesi)
* Bu kızlarla hiç arkadaşlık yapılır mı? (sözde soru cümlesi)
* Bu havada hiç bu elbise giyilir mi? (sözde soru cümlesi)
D) Ünlem Cümlesi :
Özlem, sevinç, heyecan, korku, üzüntü, seslenme, onaylama… gibi insanın içinde bulunduğu değişik duygusal anları, aşırı coşkuları anlatan cümlelere denir.
ÖRNEKLER:
* Eyvah, evdeki musluklar açık kalmış!
* Hey giden gençlik hey!
* Süper bir oyun salonu buldum!
* Keşke o günleri yeniden yaşasak!
* İmdat, gemi batıyor!
E) Emir (Buyruk) Cümlesi:
Bir işin yapılmasını kendimizin dışındaki kişilerden emir yoluyla istemeye yani yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere emir cümlesi denir. EKişi kendi kendine emredemeyeceği için emir kipinin 1.tekil ve 1. çoğul çekimleri yoktur. Emir kipinin çekimi şöyledir.
(Ben) ---
(sen) yap, bul, kır, yut ...
(o) yapsın, bulsun, kırsın, yutsun ...
(biz) ---
(siz) yapın, yapınız, bulunuz, kırınız, yutunuz ...
(onlar) yapsınlar, bulsunlar, kırsınlar, yutunuz ...
ÖRNEKLER:
* Bir daha bu çocukla gezme.
* Akşama kadan bu odunları kırınız.
* Tabaktakileri hemen yesinler.
* Ödevlerini bugün bitir.
Not 1: – acak, - ecek gelecek zaman ekiyle çekimlenmiş bazı fiiller de emir anlamı taşıyabilir.
ÖRNEKLER:
* Bu evi hemen yıkacaksınız. (yıkın)
* Bu sınavı mutlaka kazanacaksın. (kazan)
Not 2: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelerden bazıları emir anlamını yitirerek rica, hatırlatma, dilek …anlamları taşıyabilir.
ÖRNEKLER:
* Sağlık olsun
* Allah kazadan korusun
* Kusurumuzu hoşgörün
* Sen ona bakma
F) Gereklilik Cümlesi:
Yüklemi gereklilik kipiyle (-malı-meli )çekimlenmiş cümlelere gereklilik cümlesi denir. Eylemin yapılması gerektiğini anlatır.
ÖRNEKLER:
* Bu sınavı kazanmalısınız.
* Soruları hızlı çözmelisiniz
Not : Bazı cümlelerde yüklem gereklilik kipiyle çekimlenmediği halde, gereklilik anlamı bulunabilir.
ÖRNEKLER:
* Bol bol paragraf çözmeniz gerek (çözmelisiniz)
* Bir çare bulmam lazım (bulmalıyım)
* Onu görmem icap ediyor (görmeliyim)
G) İstek Cümlesi:
Yüklemi istek kipiyle (-e-a-ayım-alım) çekimlenmiş cümlelere denir.
ÖRNEKLER:
* Biraz meyve alayım
* Kapıyı açık bırakmayasın
* Haydi, biraz gezelim
H) Dilek Cümlesi:
Yüklemi dilek –şart kipiyle (-se-sa-)çekimlenmiş cümlelere denir.
ÖRNEKLER:
* Oraları da görsem
* Şu okul bir bitse
I) Şart Cümlesi:
Yan cümlesi dilek – şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.
ÖRNEKLER:
* Kitabı alırsam okurum
* Evden çıkabilirsem size de uğrarım.
* Okursan iyi bir yere gelirsin
2. YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLELER:
A) İsim (Ad) Cümlesi:
Yüklemi ek eylem alan ad ya da ad soylu sözcük ya da sözcük öbeklerinden oluşan cümlelere isim cümlesi deniz. İsim cümlelerinin olumsuzu “değil” ile yapılır.
ÖRNEKLER:
* Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla >komşu –i—di—n
* Bence dinin gibi küfrün de mukaddesti Senin
* Burada vefa yok
* Bu yaptıklarım Senin içindir
* Yaşlı adam,birkaç gündür hastaymış.
* O yıllarda bütün malı mülkü bu evdi.
* Onu en çok üzen eşinin ölümüydü.
* Bu muydu dünden beri anlatmak istediğin?
* Düşündüğü tek şey bir an önce gitmekti.
* Kendinizi bu kadar üzmeniz yeterli.
* O,çalışkan bir çocuktur.
* Kalem kılıçtan keskindir.
* Hayatta en gerçek yol gösterici bilimdir.
Not: Bazı isim cümlelerinde ekfiil düşebilir.
ÖRNEKLER:
* Bizimkiler çok iyi (dir)
* Bu yıl ayakkabılar pahalı (imiş)
Not: Yüklemi hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen (ortak köklü ve sesteş kelimeler)kelimelerin isim mi fiil mi olduğunu anlamak için cümledeki kullanımına bakmak gerekir.
ÖRNEKLER:
* Sende ders notları varmış (var imiş) (isim cümlesi)
* En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya (fiil cümlesi)
B) Fiil (Eylem)Cümlesi:
Yüklemi çekimli bir fiilden kurulu cümlelere fiil cümlesi denir.
Fiil cümlelerinde yüklem haber ya da dilek kiplerinden biriyle çekimlenir.
İsim cümleleri de ekeylem olabilir.
ÖRNEKLER:
* Sana çirkin dediler, düşmanı oldum güzelin<(Görülen geçmiş zamanla çekimlenmiş )
* Kahpelendin de garez bağladım ahlaka bile (Görülen geçmiş zamanla çekimlenmiş)
* Suya versin bağban gülizarı zahmet çekmesün (Emir kipi)
* Artık buradan gitmeliyim (Gereklilik kipiyle çekimlenmiş)
Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir.
ÖRNEKLER:
* Amacım buradan gitmekti. (isim cümlesi )
* Eski bir tanıdığıydı. (isim cümlesi)
3. ÖĞELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER
a) Kurallı Cümle :
Yüklemi Sonda bulunan cümlelere kurallı (düz) cümle denir.
ÖRNEKLER:
* Yarın size geleceğim
* Şiirin hasını ayak seslerinde tanırım
* Ne zaman bir köy türküsü duysam şairliğimden utanırım
b) Kuralsız (Devrik ) Cümle :
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere denir.Bu tür cümleler anlatım bakımından bozuk değildir.
ÖRNEKLER:
* Ne diyeceksin bu konuyla ilgili
* Görüyorum seni
C) Eksiltili Cümle :
Yüklemi söylenmemiş cümlelere denir.
ÖRNEKLER:
* Toprağı taşlı yerden (olacaksın)kızı kardeşli yerden (olacaksın)
* Kısa bir sessizlik (oluyor) sonra müzik başlıyor.
* İnsanı mest eden güzelliği …(var)
d) Parantez Cümlesi :
İçerisinde arasöz veya aracümle bulunan cümlelere denir. Arasözler cümlenin anlamını güçlendirmek veya bir açıklama yapmak amacıyla cümlenin akışı kesilerek araya alınan sözlerdir.
Arasözler iki virgül iki kısa çizgi ya da parantezler arasında gösterilir.
ÖRNEKLER:
* Bu kadın evin hizmetçisi çok iyi kalpli bir insandı (arasöz)
* İyi çalışan öğrenciler emin ol sınavı kazanır. (aracümle)
* Yahya Kemal siz de biliyorsunuz neo-klasik bir şairdir (aracümle)
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
Cümleler yapılarına göre 3 gurupta ayrılır.
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
A) BASİT CÜMLE:
Tek yüklemi bulunan tek yargı bildiren cümlelerdir.
ÖRNEKLER:
* Çalıkuşu, Damga, Acımak, Bir Kadın Düşmanı, Dudaktan, Kalbe romanları R.N. Güntekin’ e aittir.
* Seninle bir daha görüşmeyeceğim.
* Halit Ziya Uşaklıgil, Servet-i Fünün edebiyatının en büyük romancısıdır.
* İkinci Yeni sanatçıları şiiri soyutlaştırmışlardır.
B) BİRLEŞİK CÜMLE:
Birleşik cümleleri dört gurupta incelenir.
1) Girişik Birleşik Cümle:
İçinde fiilimsi (isim fiil, sıfat fiil, zarf fiil)bulunan cümlelere denir.Fiilimsinin yer aldığı bölüme yan cümle asıl yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümle denir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.
ÖRNEKLER:
* Beni soranı, gördün mü? (Yan cümlecik Temel cümlenin b.li nesnesidir.)
* Çalışan kazanır. (Yan cümlecik temel cümlenin öznesidir.)
* Seni görünce mutlu oluyorum. (Y.C.T.C nin Z.T dir.
* Seni seven insanları sen de sev.(Y.C.T.C nin B.li Nesnesidir.)
* Beni dinleyin herkese teşekkür etmek istiyorum
ÖRNEK Aşağıdakilerden hangisinde dizeler basit cümle oluşturmaktadır?
A) Mustafa Kemal barış olmuş. / Gürül gürül akan ırmaklarda
B) Mustafa Kemal özgürlük olmuş / Özgürlük diye çarpan yüreklerde
C) Mustafa Kemal bereket olmuş / Uzanıp giden bu topraklarda
D) Mustafa Kemal türkü olmuş / İnanmış gönüllerde
E) Mustafa Kemal ülkü olmuş / yurdun dört bir yanında
CEVAP: E
2) İç İçe Birleşik Cümle (Kaynaşık Cümle):
Bir cümle başka bir cümlenin içinde yer alır ve onun bir öğesi olursa buna iç içe birleşik cümle denir.İç cümle temel cümlenin öznesi, nesnesi ya da başka bir öğesi olabilir.
ÖRNEKLER:
* Ben gidiyorum. dedi. (iç cümle temel cümlenin nesnesi
iç cümle TC
* Ben büyüdüm, diyorsun. (iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
i.c TC
* Adam: beni burada bekleyin. dedi.( iç cümle temel cümlenin nesnesi durumundadır)
3) Şartı Birleşik Cümle:
Yan cümleciği – se,mi ile kurulan ve temel cümlenin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini koşula (şarta) bağlayan cümledir.
ÖRNEKLER:
* Görürsem söylerim.
* Çalışmadın mı başarılı olamasın.
* Sen gelirsen ben de gelirim.
4) Ki’li Birleşik Cümle:
Ki bağlacıyla birbirine bağlanan cümlelere denir.
ÖRNEKLER:
* Benimle konuş ki seni anlayayım.
* Dürüst ol ki insanlar sana güvensin.
* Düzenli çalış ki kazanasın.
* Şiir o kadar güzel okudu ki şaşırdım kaldım.
C) SIRALI CÜMLE:
İçinde birden çok tamamlanmış yargı bulunan cümlelere denir.Sıralı Cümleler 2 gurupta incelenir.
1) Bağımlı Sıralı Cümle
Öğrenilen en az biri ortak olan sıralı cümlelerdir.
ÖRNEKLER:
* Yaşlı kadın buraya kadar geldi sizi sordu (özne ortak)
* Beni aramış ama bulamamış (özne ve nesne ortak)
* Türkiye de bu kitabı bastırmış satmıştı. (özne DT, N ortak)
* Onu bana beni ona şikayet eder. (yüklem ortak)
* Yazın Antalya ya gider orada gezerdik (özne ve zarf tümleci ortak )
2) Bağımsız Sıralı Cümle :
Öğelerinden hiçbiri ortak olmayan cümlelerdir.
ÖRNEKLER:
* Evden sessizce çıktık sokakta lambalar yanmıyordu
* Yağmur durmuştu yollar çamurdan görünmüyordu
* O geziyordu ben çalışıyordum
* Deneme başka şeydir felsefe başka şeydir.
Not: Bazı kaynaklar ama fakat çünkü gibi bağlaçlarla birbirine bağlayan cümleleri bağlı cümle olarak kabul eder.
ÖRNEKLER:
* Bu işe başlıyorum;ama bugün bitiremem.
* Sabahı severiz; çünkü gündüzün başlangıcıdır.
Yusuf ALTINSOY / Türk Edebiyatı - Dil ve Anlatım Öğrt. www.edebiyatname.com