EDEBİYATNAME

      Türk dilinin yazılmasında tarih boyunca çeşitli alfabelerden yararlanılmıştır. Bunlar: Göktürk alfabesi, Uygur alfabesi, Arap alfabesi, Latin Alfabesi, Kiril Alfabesi’dir.

     Bunları örneklerle kısaca tanıyalım:

     Bilinen ilk Türk alfabesidir. Eski bir Türk resim yazısından geldiği sanılan ve Türk yaşayışıyla ilgili bulunduğu anlaşılan bu alfabe ayrık harfli olduğundan, sert yüzeylere kazılmaya elverişlidir. Yazılı edebiyatımızın ilk önemli ürünleri olan Göktürk Yazıtları bu alfabeyle yazılmıştır.

     1893’te Danimarkalı bilgin Wilhelm Thomsen (Vilhelm Tomsen )in çözüp okuduğu Göktürk yazısı 38 harfli olup sağdan sola yazılır; satırları yukarıdan aşağıya doğru iner.

ÖRNEK:

Yeni Türk harfleriyle:

                Üze Tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun, ilingin törüngin kim artatı?

Günümüz Türkçesiyle:

               Türk ulusu! Üstten gök çökmese, alttan yer delinmese (senin)ilini, töreni kim bozabilir?

     Uygur Türkleri VIII. yüzyıl ortalarında bağımsız bir devlet kurduktan sonra, ulusal yazılarını bırakıp Sogd alfabesinden alınma yeni bir yazı kullanmaya başladılar. 4’ü ünlü,14’ü ünsüz olmak üzere başlıca 18 harfi bulunan Uygur Alfabesi, Türkçenin seslerini yazmaya elverişli değildi. Bununla birlikte atalarımız, bu alfabeyi oldukça uzun bir süre (15. yüzyıla dek) kullanarak geliştirmişlerdir.

     Uygur yazısı,sağdan sola yazılır; satırları yukarıdan aşağıya doğru iner,harfleri bitiştilirebilir.Uygur alfabesinin önemli örüntülerinden ikisi, Kutadgu Bilig ile Atabetü’ı-Hakayık’tır.

ÖRNEK:

Yeni Türk harfleriyle:    

                   Ata bir, ana bir uyalar bu halk 
                   Tefavütleri yok öte öttise…

Günümüz Türkçesiyle:
              Bu ulus aynı ana babadandır, bireyleri eşittir; birinin ileri geçmesi üstünlük sayılmaz.

     Arap alfabesi, gerçekte 28 harflidir Türk ve İran dillerinde bulunan “ç”, “j”, “p” seslerinin işaretleri katılarak harf sayısı 31’e çıkarılmıştır. Atalarımız, bugün bizde eski yazı diye de anılan Arap alfabesini, Araplardan daha çok işlemişler, bu yazıyla ölümsüz tablolar yaratmışlardır. Bu bakımdan Türk ulusu, yazıyı güzel sanatlar arasına sokan ulus olarak anılmaya hak kazanmıştır. Arap alfabesinin bizdeki ilk önemli ürünleri: Kutadgu Bilig, Divanü lügati’t-Türk ve Atabetü’l-Hakayık tır.

     Bunlardan Kutadgu Bilig ile Atabetü’l-Hakayık Uygur alfabesiyle de yazılmıştır. Arap alfabesi, ünlülerinin eksikliği ve ünsüzlerinin çeşitliliği, sözcük başında, ortasında, sonunda değişirliği yüzünden Türkçenin seslerini yazmaya elverişli değildir. Yine bu yüzden kolay öğrenilemeyen bir yazıydı. Bu yazının kolay öğrenilir duruma getirilmesi için birlikte Tanzimat’tan sonra çeşitli çalışmalar yapıldı, ama bir sonuç alınamadı.

     Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra ulusal eğitim önemle ele alındı.1 Kasım 1928’de çıkarılan bir yasayla Arap alfabesi kaldırıldı; yerine, Latin harflerinden kaynaklanan Latin asıllı Türk alfabesi getirildi.
Latin asıllı Türk alfabesine, Latin alfabesindeki “q”,”x”,”w” harfleri alınmadı. Buna karşılık dilimizdeki üç sesin karşılığı olan “ğ”,”ı”,”ş” harfleri eklendi.

     Yalnız Türkçe sözcükler düşünülerek oluşturulan yeni alfabe, dilimizin bütün seslerini verebilecek yeterliliktedir. Öğrenip öğretilmesi kolay olan bir alfabedir. Nitekim bu alfabenin kullanılmasıyla Türk toplumunda eğitim- öğretim yaygınlaşmış, uygarlaşma yolundaki çabalar hızlanmıştır.

     Yunan alfabesinden geliştirilen bu Rus alfabesi, soldan sağa doğru yazılır. Harflerinin çoğu, Latin alfabesindekiler gibidir.

     Bu alfabe, Sovyetler Birliği’ndeki Türklerce 1940’larda kullanılmaya başlandı. Yaklaşık elli yıl kadar kullanıldı. Sovyetler Birliği dağılınca Türkler, bu alfabeyi değiştirme yolunda çalışmalar başlattılar.

     Azerbaycan Türkleri 1991 yılında Latin alfabesine dönme kararı aldı. Bu karar, ilkokullarda hemen uygulamaya konuldu. Öteki Türk cumhuriyetlerinde de bu konuda hazırlıklar yapılmaktadır.

Yusuf ALTINSOY/Türk Edebiyatı-Dil ve Anlatım Öğrt.         www.edebiyatname.com